Article 27 Can thiệp Ngôn ngữ và Hòa nhập xã hội cho người Tự kỷ trưởng thành. BA sinh 7/2005, là một người Tự kỷ đang bước vào tuổi trưởng thành, hiện đang theo học chương trình Hòa nhập xã hội Comm living tại Q2, Sài Gòn.
1 Tổng quan
BA sinh 7/2005, là một người Tự kỷ đang bước vào tuổi trưởng thành, hiện đang theo học chương trình Hòa nhập xã hội Comm living tại Q2, Sài Gòn.
BA gặp thầy Phi, cô Tường Anh và cô Xuyến lần đầu tiên vào năm 2009 khi CCM tổ chức hội thảo tại Đại chủng viện Sài gòn. Chúng tôi nhận ra BA có khó khăn về ngôn ngữ diễn đạt và âm giọng. Lần gặp ngắn ngủi đó cũng là lần BA chia tay theo mẹ về Kiên Giang.
Lần thứ 2 gặp lại là vào năm 2013, cũng là lần ba/mẹ BA quyết định dẫn BA tới cho chúng tôi can thiệp sau một thời gian theo học tại <…>. Các khó khăn của BA 4 năm trước vẫn còn đó, và chúng tôi nhận ra BA sắp bước vào tuổi dậy thì, nên rất cần các mục tiêu khác như mục giới tính và bảo vệ thân thể.
Mong muốn của gia đình là BA có ngôn ngữ giao tiếp tốt hơn, nói rõ hơn, được học nhận thức, rồi hòa nhập vào xã hội. Tuy nhiên gia đình nhận ra không có Trường hòa nhập nào thích hợp cho BA cả. Vào thời điểm 2013, CCM chưa tổ chức chương trình Comm living (Hòa nhập xã hội) nên gia đình không biết cách chúng tôi cho học sinh hòa nhập vào xã hội. BA lúc đó cũng chưa đủ kỹ năng để vào chương trình Comm living nói trên.
Chúng tôi cho ba/mẹ của BA biết về các vấn đề giới tính, bảo vệ không bị lạm dụng tình dục, sống tự lập mà chúng tôi biết BA sẽ đụng phải trong vài năm tới. Chúng tôi đưa ra định hướng cho BA, lên chương trình can thiệp để phụ huynh tham khảo.
2 Chuẩn bị can thiệp
Với BA, chúng tôi không làm các Test Sàng lọc mà đi thẳng vào các Test Thẩm định.
Về mặt ngôn ngữ, chúng tôi dùng Test thẩm định Auditory Perceptual Skills để đánh giá khả năng của BA về trí nhớ từ ngữ, con số, phân biệt âm thanh giữa các từ, suy nghĩ/lý luận qua kênh âm thanh, ngôn ngữ cảm nhận. Đây là một bộ test tương đối dễ làm, dễ trộn vào các bài học, sinh hoạt hàng ngày và không cần các học cụ quá đặc biệt. Kết quả bài test này giúp chúng tôi lên chương trình dạy ngôn ngữ cảm nhận (qua Thẩm định âm thanh) và can thiệp ngôn ngữ trị liệu sau này.
Về mặt nhận thức, chúng tôi dùng Test Thẩm định Woodcock-Johnson Cognitive Abilities. Chúng tôi muốn hiểu thêm về BA ở mảng trí nhớ ngắn hạn, khả năng quan sát, phân tích về hình ảnh, không gian, khả năng giải quyết các tình huống chưa từng gặp bao giờ.
Xin nói thêm là nhiều học sinh không được can thiệp đúng đắn, bị dạy kiểu lập trình cứng, tức là giáo viên mang ra một tình huống nhất định và liên tục dạy học sinh giải quyết vấn đề. Sau một thời gian can thiệp, học sinh bắt đầu biết làm gì nhưng một là bị phụ thuộc vào visual cue, audio cue của giáo viên, hoặc không có khả năng tổng quát hóa, giải quyết được các case tương tự. Bộ test trên giúp chúng tôi nhận ra điểm yếu đó của BA do hệ quả can thiệp trước đó.
Bộ test trên bao gồm cả spatial thinking, khả năng tư duy không gian, ví dụ như Test Spatial thinking by matching skill dưới đây
Khả năng tư duy không gian (spatial thinking) cần cho việc sinh hoạt độc lập như mua sắm, di chuyển trong siêu thị, đi thang máy, tìm nhà của mình ở khu vực chung cư...
Ngoài ra chúng tôi test BA ở mảng Visual Remove Memory, đánh giá khả năng ghi và nhớ lại các biểu tượng, thông tin từng thấy trước đó. Các mục tiêu can thiệp giới tính và bảo vệ bản thân cần dựa trên các khả năng này.
Ngoài các Test trên, chúng tôi làm thêm các bài đánh giá BA ở mảng đọc, khả năng phát âm, nhận mặt chữ qua nguyên từ, qua mẫu tự và đánh vần. Ở mảng ngôn ngữ diễn đạt, chúng tôi dùng One Word Expressive để chuẩn bị mục tiêu dạy, nhằm ngăn ngừa các hành vi đang có và sắp có, như đã từng dự đoán 4 năm trước đó.
3 Chương trình can thiệp
3.1 Phân tích mạnh/yếu và Định hướng
BA có khả năng chủ động dùng ngôn ngữ nói để bày tỏ, mặc dù quan sát bên ngoài không thấy được điều này lúc mới vào học. Với vốn từ chức năng đầy đủ, BA sẽ có khả năng diễn tả được ý chính của câu mình muốn nói, và với trợ giúp hình ảnh, có thể tường thuật lại chi tiết, nội dung và diễn biến câu chuyện. Mảng này cần thiết cho BA khi can thiệp các mục tiêu giới tính trong tương lai.
Khó khăn về phát âm, ngôn ngữ nói kém đã gây khó khăn cho BA bộc lộ nhu cầu và tình cảm, đưa tới việc BA dùng các hành vi không phù hợp để diễn đạt như bặm môi, múa tay, cười liên tục khi không hài lòng. Việc thiếu từ chức năng làm BA không hiểu được các câu lệnh nhất là từ người lạ, mặc dù thính lực và ngôn ngữ cảm nhận tương đối tốt.
Không gian rộng với nhiều stimuli sẽ làm BA không xử lý được các câu giao tiếp, yêu cầu, mệnh lệnh. Các khó khăn về ngôn ngữ cảm nhận nói trên làm BA học không hiệu quả nếu chỉ dạy qua một kênh thính giác, dù BA học nhanh, trí nhớ tốt, hiểu các quy trình nhanh (như các Test Thẩm định cho thấy).
Do cách can thiệp không đúng trước đó, BA bị yếu khả năng tổng quát hóa và chỉ giải quyết được các khó khăn nào mà đã được chỉ, dợt đi lại nhiều lần, mặc dù BA hoàn toàn có thể học được khái niệm nếu/thì, logical sequence và inference. Nếu có vốn từ đủ và được can thiệp đúng đắn trước đó, BA sẽ biết xử lý tình huống tốt hơn khi xin vào học.
3.2 Định hướng
Định hướng can thiệp cho BA là phát triển cấp tốc ngôn ngữ diễn đạt, dùng các từ chức năng mà BA đáng lẽ đã nên biết ở độ tuổi đó. Chúng tôi chấp nhận không can thiệp trị âm cho BA trong thời gian đầu để đánh đổi lấy các mục tiêu giới tính, bảo vệ bản thân và giải quyết vấn đề, tổng quan hóa ngữ cảnh.
4 Diễn tiến khi can thiệp
Dưới đây là các MT nền khi BA mới vào học
Nhấn mạnh các MT về Ngôn ngữ diễn đạt, cho BA làm quen với thẻ PAXT, Comm book, các trò chơi nhận thức trên máy PAXT, mand bằng máy PAXT.
0501 Nonverbal Communication
- 050101 Chịu ngồi tại chỗ để học / Dùng đồng hồ số hoặc đồng hồ màu sắc cho HS hiểu khái niệm làm xong một công đoạn nào đó mới hết giờ. Cần có tín hiệu rõ ràng cho biết khi nào giờ học bắt đầu / chấm dứt
- 050102 Tập trung theo dõi GV và các học cụ / Dùng các con rối có màu sắc, âm thanh để lôi cuốn sự chú ý của HS, hoặc GV mặc đồ hóa trang, đội tóc giả để HS chú ý vào mình
0401 Self-related Behaviors
- 040140 Cho người khác biệt sự lựa chọn của mình (thích cái này hơn cái kia)
- 040207 Tránh những đụng chạm cơ thể người khác quá đáng
Có vài sự kiện bất ngờ trong quá trình can thiệp cho BA. Vì ba/mẹ ở xa, BA phải ở chung với một người chị họ đang ở tuổi 20. Môi trường đi chơi khi dẫn BA theo làm chúng tôi lo ngại BA có thể bị lợi dụng. Xin quý phụ huynh lưu ý rằng phần lớn thủ phạm lạm dụng tình dục trẻ em là những người thân, quen với gia đình, thậm chí có thể là người thân.
Chúng tôi giữ BA ở Trường để can thiệp các kỹ năng nền, dạy nhận thức, giao tiếp căn bản và can thiệp hành vi cho ổn định. Sau 2 năm can thiệp, BA bắt đầu đi vào giai đoạn trưởng thành, chúng tôi cũng vừa đạt được thành công ở các mục tiêu nền để có thể chuyển qua tham gia chương trình Hòa nhập xã hội Comm living vào Hè năm 2015.
Với nhận thức chưa đủ để phân biệt (điểm yếu) nhưng thích thú với các câu chuyện, kể chuyện, thích giao tiếp, chúng tôi chọn một giải pháp đốt giai đoạn là viết nhật ký. Giáo viên dạy BA mới đầu là ghi lại các sự kiện thường ngày, sau đó chỉ khi lại các sự kiện bất thường trong ngày. Giáo viên tạo các tình huống cố ý và kiểm tra nội dung nhật ký của BA khi BA chia xẻ, để đánh giá mức độ chính xác khi BA “báo cáo” các sự kiện này.
Đây là một trong các mục tiêu hỗ trợ cho kỹ năng trên
BA có các giờ học giao tiếp, giao tế với cư dân trong khu vực, với khách tới thăm Comm living. BA cũng được các giáo viên dẫn ra ngoài giao tiếp sau giờ học hoặc cuối tuần. Đó cũng là dịp cho giáo viên đánh giá kỹ năng giao tiếp, xử lý tình huống và rà soát mạnh/yếu.
BA và P tiếp chuyện cô Mieko, khách từ California tới thăm Comm living
Sau 1.5 năm can thiệp ở Comm living, BA tiến bộ ổn định về giao tiếp và nhận thức. BA phát triển tốt ở mục tiêu giới tính, bảo vệ bản thân và tự lập. Ngoài cố gắng của bản thân, đó là nhờ vào sự ưa thích (hobby) của BA ở mặt học các bài học qua youtube như cắm hoa, nấu ăn, xếp giấy… Dưới đây là các cập nhật trong Hồ sơ can thiệp cá nhân IEP của BA, cho thấy diễn tiến các mốc can thiệp.
Thường xuyên cập nhật các mục tiêu can thiệp, thay đổi các biện pháp can thiệp là một yếu tố để thành công
Vào đầu năm 2016, chúng tôi quyết định can thiệp trị âm và chỉnh giọng cho BA. Lúc này, các mục tiêu nhận thức đã ổn định, số từ chức năng đủ để giao tiếp, và quan trọng là BA đã đủ các kỹ năng giao tiếp khi đi ra ngoài trong khu vực Comm living.
Tự tin khi giao tiếp trước đám đông
Vào lúc này, chúng tôi cũng đã phát triển xong bộ Cued articulation dựa trên Cued articulation của bà Jane Passy và dựa trên các hệ thống visual cue / hỗ trợ qua kênh thị giác mà chúng tôi tự phát triển trước đó cho học sinh.
Chúng tôi về đào tạo cho giáo viên 2 phương pháp trị liệu ngôn ngữ chính là Minimal pairs và Core vocabs. Các phương pháp đã được giảng cho giáo viên trước đó, và trong lần về VN năm 2016, chúng tôi ra bài học mẫu, làm thử, thực tập và cho coi các video quay can thiệp tại Hoa kỳ.
Vào 12/2015, chúng tôi quyết định để BA tham gia chung hội thảo tại Q1, Sài Gòn. Đây là dịp BA thử sức và cũng để các giáo viên Comm living làm Rà soát xã hội, là một kỹ thuật dò tìm khó khăn mảng giao tiếp ngoài xã hội cho người Tự kỷ trưởng thành.
Chúng tôi tương tác live với BA tại buổi tối hội thảo ngày hôm đó. Chúng tôi cũng sắp xếp để BA đụng phải một tình huống bất ngờ là gặp mẹ bước lên sân khấu, rồi nhìn thấy ba đang ngồi ở dưới lẫn vào khán giả.
Khi tương tác live, với hệ thống Cued Articulation, BA có thể giao tiếp với giọng nói rõ ràng hơn trước (chúng tôi vẫn đang tiếp tục làm chỉnh âm, giọng cho BA). Chúng tôi trình chiếu 2 video cho thấy sự thay đổi trong âm, giọng ra sau trước và sau 3 tháng can thiệp.
Khán giả coi, nghe và so sánh sự khác biệt sau khi được trị liệu ngôn ngữ, trước khi BA xuất hiện và tương tác live.
Trong tương lai, chúng tôi sẽ fading các dấu hiệu tay khi BA đã nói đúng giọng. Chúng tôi sẽ dùng các kỹ thuật khác, ví dụ như dùng máy tính có voice recognition (được thử lần đầu tiên vào 24/2/2017). Các trợ giúp từ máy tính này sẽ giúp BA bỏ đánh dấu tay một cách tự nguyện và tự nhiên mà vẫn giữ được độ chính xác của âm, giọng.
Khi ba/mẹ BA lên tương tác với BA trên sân khấu, chúng tôi bất ngờ mời ba/mẹ BA chia xẻ cảm xúc. Ba BA nói rằng sau nhiều năm tìm kiếm, họ đã tìm được nơi tin tưởng để giao BA. Cả 2 vợ chồng nay có thể yên tâm đi làm ở xa, để BA sống ở Sài Gòn. Đó là một vinh hạnh cho chúng tôi – các nhà giáo dục đặc biệt.
Ba/mẹ BA chia xẻ cảm nghĩ và cảm xúc về con đường tìm kiếm can thiệp cho con gái
Sự vui mừng của phụ huynh cũng chính là những giây phút tự hào của chúng tôi. Tiến bộ này có đóng góp, nỗ lực cao nhất từ chính BA, cộng với sự tin tưởng và quyết tâm của ba/mẹ BA. Sau đó là cách làm việc khoa học, kinh nghiệm các chuyên gia CCM, và phong cách làm việc nhà nghề các giáo viên tham gia vào can thiệp trực tiếp cho BA. Chúng tôi cũng muốn cảm ơn các giáo viên khác, tuy không trực tiếp dạy BA, đã thường xuyên giao tiếp tần xã hội với BA mỗi khi BA về lại Trường.
5 Hiện tại
Hiện tại, BA đã là một cô thiếu nữ lớn như thổi, đang sống xa gia đình vì ba/mẹ phải đi làm ở xa, và vì mẹ cũng mới có em bé. Chúng tôi hoàn toàn yên tâm về con đường đang hòa nhập xã hội, sống tự lập và bảo vệ bản thân của BA.
Trong một lần ra ngoài chơi, một bạn trai khác để ý BA và hỏi giáo viên đi chung về BA. Giáo viên nói đùa rằng “bạn đó người Hàn quốc” để giải thích tại sao BA nói giọng hơi lơ lớ và có làn da trắng đẹp. Đó là một lời đùa có lợi cho BA trong giai đoạn này. Đây là lời kể của giáo viên dẫn BA đi chơi ngày hôm đó.
Chuyện là em và B.A đi uống trà sữa. Em để B.A tự xếp hàng mua trà sữa.
- Em hỏi: B.A trà sữa.
- B.A nói: ok
Mọi người bị thu hút vì hôm đó B.A mặc đồ phong cách giống người Hàn, với gương mặt hơi giống người Hàn ạ, và B.A nói chưa rõ nên mọi người thường nói B.A giống người Korea.
6 Kết luận
Kiên trì của gia đình, các Test Thẩm định khoa học, định hướng rõ ràng và các mục tiêu cụ thể là điều kiện cần có để can thiệp cho BA. Sự nhiệt tình, làm việc nhà nghề của các giáo viên là điều kiện đủ để BA có được các thành quả ngày hôm nay, đạt được các kỹ năng giao tiếp, giọng nói ngày càng rõ ràng, nhận thức, giải quyết tình huống, các kỹ năng sống tự lập…
Vào năm 2016, case can thiệp của BA được báo cáo tại buổi trao đổi giáo dục đặc biệt ở California. Chúng tôi rất tự hào khi các chuyên gia, giáo viên tại California đã gửi lời khen tặng và chúc mừng tới chương trình Comm living tại Việt Nam. Tiến sĩ Valerie, giám đốc mảng nghiên cứu gddb của Học viện Houlton, đã sử dụng các tài liệu can thiệp case BA để sử dụng trong nghiên cứu và giảng dạy của bà ở lãnh vực Hòa nhập xã hội cho người Tự kỷ trưởng thành.
Những lời chia xẻ của ba BA tại hội thảo, cùng với lời khen tặng của tiến sĩ Valerie và đồng nghiệp là niềm tự hào cho chúng tôi, giáo viên và chuyên gia, những nhà giáo dục đặc biệt đang can thiệp cho BA.
BA giúp giáo viên sắp xếp lớp học tại Trường Hòa nhập xã hội Nhân Văn
7 Chú thích
1/ Comm living: là một chương trình dạy người Tự kỷ trưởng thành hòa nhập vào xã hội, học sống tự lập, học về các mục tiêu dạy nghề, giới tính…
Các học sinh tại Comm living đi siêu thị
2/ Test thẩm định: là các bộ Test nhà nghề giúp chuyên gia lên mục tiêu và định hướng can thiệp. Test Thẩm định đi sâu, cần được đào tạo để làm, khác với các bộ Test sàng lọc như CARS, Denver hay PEP-3. Test Thẩm định chia ra nhiều phạm trù khác nhau như bộ test Purdue Perceptual - Motor survey (Vận động tinh/thô), DARD hoặc NDRT (cho rối loạn, khó khăn phần khả năng đọc), Gray Oral Reading Test (khó khăn khả năng đọc thành tiếng), TORC hay Woodcock Reading Mastery Test (khả năng đọc / hiểu), TOWL (khả năng viết, diễn đạt), Developmental Test of Visual Motor Integration (truy tìm sớm các vấn đề về nhận thức và hành vi), CELF (truy tìm và can thiệp cho trẻ khó khăn ngôn ngữ nói), Expressive One-Word Vocabulary Test (trí thông minh của trẻ trong mảng ngôn ngữ diễn đạt), Test of Adolescent and Adult Language (nhằm vào người Tự kỷ trưởng thành / khả năng ngôn ngữ giao tiếp và tự lập).